Thời thuộc địa

Trước nhu cầu nhân lực bản địa trong bộ máy cai trị thuộc địa, thực dân Pháp đã thành lập Viện Đại học Đông Dương (tiếng Pháp: Université Indochinoise),[6][7] đây là một đại học theo mô hình đa ngành và được đánh giá là thiết chế đại học hiện đại đầu tiên tại Việt Nam. Ban đầu, đại học này có 5 trường thành viên là Trường Luật và Pháp chính, Trường Khoa học, Trường Y khoa Đông Dương, Trường Xây dựng dân dụng và Trường Văn khoa; sau này có mở thêm các trường Y dược, Thú y, Thủy lâm, Sư phạm, Thương mại, Tài chính, Luật khoa hành chánh, Mỹ thuật, và Kiến trúc. Tuy có mục đích ban đầu là đào tạo nhân lực cho bộ máy cai trị thuộc địa, nhưng nhiều nhân vật của cách mạng Việt Nam có xuất thân từ viện đại học này, Trường Chinh (Trường Thương mại), Võ Nguyên Giáp (khoa Luật), Nguyễn An Ninh, Nguyễn Thái Học, Phó Đức Chính, Đặng Thai Mai, Nguyễn Đình Thi, Cù Huy Cận...[8]

Thời hiện đại

Cách mạng tháng 8 năm 1945 thành công, Viện Đại học Đông Dương được đổi tên thành Đại học Quốc gia Việt Nam, tại buổi lễ khai giảng đầu tiên của ngôi trường mới, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trao bằng tốt nghiệp cho các sinh viên cũ của Đại học Đông Dương đã hoàn thành chương trình đào tạo nhưng bị tạm gián đoạn do cuộc đảo chính Nhật-Pháp trước đó.[7]

Khi Pháp trở lại Đông Dương sau Chiến tranh thế giới thứ hai, Viện Đại học Đông Dương được đổi tên thành Viện Đại học Hà Nội (tiếng Pháp: Université de Hà Nội), đứng đầu là một viện trưởng người Pháp, đồng thời mở một chi nhánh tại Sài Gòn.[8] Trên chiến khu Việt Bắc, năm 1951 Chính phủ Liên hiệp Quốc dân thành lập Trường Khoa học Cơ bản.

Năm 1956, sau ngày giải phóng thủ đô, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội được thành lập[9] tại địa điểm cũ của Viện Đại học Đông Dương, và có giảng viên đến từ Trường Khoa học Cơ bản. Tại Sài Gòn, chi nhánh Viện Đại học Đông Dương tách ra trở thành Viện Đại học Quốc gia Việt Nam.

Năm 1993, chính phủ Việt Nam tổ chức lại ba trường đại học lớn hiện có tại Hà Nội là: Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội I (cũ) và Trường Đại học Sư phạm Ngoại ngữ Hà Nội thành một cơ sở giáo dục lấy tên là Đại học Quốc gia Hà Nội.[10] Đến năm 1999, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội I lại tách khỏi Đại học Quốc gia Hà Nội thành Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.[8]